انجمن علمی علوم سیاسی

سیاست‌ نامه یا سیرالملوک یکی از مهم‌ترین کتاب‌های تالیف شده در قرن پنجم هجری است. سلطان ملکشاه سلجوقی از وزیر فاضل و توان‌مند خود، خواجه نظام‌الملک طوسی درخواست می‌کند تا اثری برای او بنویسد تا جانشین او بتوانند با اتکا به آن کتاب به بهترین شیوه ممکن مملکت داری کنند. کتاب حاضر را می‌توان یکی از مهم‌ترین نوشته‌های مربوط به آئین حکمرانی و فرمانروایی در تاریخ ایران پس از اسلام دانست. پس از آفرینش سیاست نامه بسیاری از نویسندگان از چنین سبکی تقلید کردند. نویسنده کتاب سیاست نامه ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق طوسی، معروف به خواجه نظام الملک طوسی است.

سیاست نامه به نثر فارسی روانی نوشته شده است. کتاب ساختاری دو بخشی دارد. 39 فصل اول آن به نیمه اول کتاب تعلق دارد و 11 فصل پایانی در نیمه دوم کتاب قرار می‌گیرد. مباحث مطرح شده در بخش اول سیاست‌نامه کلی‌تر و انتزاعی‌تر از بخش دوم هستند. بخش دوم کتاب گویی بنا بر ضرورت زمانه و اتفاقات دوران حکومت سلجوقیان تالیف شده است. در صورتی که در بخش اول بیشتر به اوصاف پادشاهان با استناد به قواعد منطقی و عقلی و اتکا به آیات قران، احادیث و سیره نبوی پرداخته می‌شود. این کتاب حکایات بلند و کوتاهی درباره شیوه حکومت امیران و پادشاهان پیشین دارد. به نظر می‌رسد که شیوه حکومتی مورد قبول نویسنده سیاست نامه،  حکومت متمرکز ساسانی بوده و او حکومت‌های فئودالی را چندان قبول نداشته است.

لازم است در معرفی کتاب سیاست نامه به این نکته توجه کنیم که پادشاه در فرهنگ‌های قدیمی، از قدرتی مافوق تصور برخوردار است به همین دلیل در این کتاب، بیشتر حکایات به زبان نصیحت نوشته شده‌اند تا سلطان از قدرت خود سوء استفاده نکند. زیرا در نظام‌های پیشامدرن،  ابزارهای بازدارنده زیادی برای کنترل قدرت خودکامگان وجود نداشته است و ما ضرورت دارد در خواندن این کتاب توجه کنیم که خواجه نظام الملک این اثر را در زمانی نوشته که تمام حکومت‌های دنیا از نوع سلطنت مطلقه بوده‌اند. برخی باور دارند که کتاب سیاست نامه را می‌توان با کتاب شهریار اثر ماکیاولی مقایسه کرد.

اولین تصحیح کتاب سیاست نامه توسط هیوبرت دارک، خاورشناس انگلیسی و در دهه 40 شمسی صورت گرفت. او در مقدمه خود  به طور مختصر زندگی نویسنده کتاب سیاست نامه را مورد بررسی قرار می‌دهد، به ساختار و محتوای کتاب اشاره می‌کند و درباره شیوه و متد تصحیحش توضیحاتی می‌دهد. این کتاب مجددا در سال 1397 توسط انتشارات روزنه تجدید چاپ شده است.